Рэкі

Размаўляць са старым Язэпам было вельмі цікава, а слухаць ягоныя асабістыя меркаванні літаральна на ўсе выпадкі і абставіны вясковага жыцця – тым болей захапляльна.

Гэта быў такі маленькі філосаф мясцовага значэння, але думкі яго, яго выказванні далёка не абмяжоўваліся мясцовымі даляглядамі, расцякаліся нашмат шырэй, здзіўляючы сваёй разнастайнасцю і нават нейкай смеласцю, калі хочаце. І яшчэ наконт "маленькага". Дзядуля Язэп на самой справе быў невялічкага расточку, рухі яго здаваліся дробненькімі, а хадою сваёй і наогул быў падобны да спутанага канька, у якога бегчы не атрымлівалася, але яму і стаяць на месцы не хацелася.

Сам ён, здавалася, ніколі не сумаваў і другім не даваў, чапляючыся заўсёды са сваімі пытаннямі, недзе нечаканымі, нават і нязручнымі. Але вяскоўцы на яго не крыўдавалі, адказвалі, як умелі, і ўпотайкі лічылі старога дзіваком і гарэзай.

Пазнаёміўся я з дзедам Язэпам выпадкова, калі сустрэў яго на дарозе, мо за кіламетраў пяць ад вёскі. Босы, з кійком і сшытай з мешкавіны торбачкай ён ішоў з бліжэйшага мястэчка. Адразу на прапанову падвезці адмовіўся, а потым ускочыў на сядзенне машыны, бы малады.

… Сядзім на беразе рэчкі, на дзіравым перакуленым чоўне. Дзень даволі спякотны, але тут, пад старой, напалову абмярцвелай дзічкай трохі ёсць прахалоды, у якой пачуваецца не так млосна.

За нейкія гадзіны паўтары з дзядулем шмат пра што давялося перагаварыць: і пра вёсачку родную, якая літаральна на вачах мяняе сваё аблічча, і пра жыхароў яе, якія, як могуць, прыстасоўваюцца да гэтых змен, часам трохі супраціўляючыся, часам разумеючы, што жыццё рухаецца наперад, так няўмольна і так настойліва змяняючы ўсё наўкол. І нават пра… рэкі, якіх тут, у наваколлі вёскі, некалі налічвалася аж чатыры. Не шырокія ў берагах, месцамі зусім плыткія, але заўсёды жывенькія, імклівыя. Нават у сярэдзіне лета невялічкія віры і бурленне ля камянёў гаварылі, што моцы і вады ў рэчках дастаткова, каб з разбегу нават знесці нейкі стары струхнелы масток ці кладачку.

– Вось глядзі, – працягваў свае разважанні Язэп-філосаф, пятамі босых ног скрабучы жоўты пясок на невялічкай водмелі ля самай вады, – мне падаецца, што рэкі вельмі падобныя да людзей, а людзі, у сваю чаргу, да іх. Чаго ўсміхаешся? Зара разжую, калі слухаць цярпення хопіць. Узяць хаця бы вось гэтую, яна найбліжэйшая да нашай вёскі. І на вёску яна таксама, глядзі, падобная, а тая – на яе. Яны аднолькава амаль сцелюцца па зямлі, выгінаюцца, дакранаючыся па ўсёй сваёй даўжыні хіба толькі дзе-нідзе ўскрайкам агародаў ды лазнямі ля вады. А рака, далібог, не шырэй за нашу вуліцу. Толькі паміж берагамі ракі вада бяжыць, а паміж хат, па вуліцы, людзі. Асабліва раней – такая плынь з ранка да вечара, не пратаўчыся. А далей – сам здзіўляюся. Паменела таго людскога цячэння на нашай вуліцы, прытым намнога, а рака, ці не бачыш, таксама абмялела, вады ў ёй – качка пяройдзе, жывата не падмачыўшы.

– Бачу, бачу твой позірк, паспрачацца тут хочаш са старым. Што не так і гладка ў людзей атрымліваецца. Ну, на гэтае пытанне паразважаць мо і не лішнім будзе. Дарэчы, мо ведаеш – не сумняваюся, што больш кніжак за мяне прачытаў – напрыклад, такое, каб рэкі, сустрэўшыся, неўзабаве зноў разбегліся? Ну, хоць адзіны прыклад такі. Не? Ну, тады… тады так скажу, значыць, прырода нашмат разумнейшая за чалавека… хоць ён час ад часу з-за сваёй пагарды і пішчыць, маўляў, ён цар прыроды… але гэта ўсё, на маю думку, ад неразумення вялікасці матухны Прыроды, калі хочаш, усяго свету Божага… Дзядулька замаўчаў, задуменна гледзячы ў павольную, непрыкметную плынь рачной вады, не звяртаючы ўвагі на тое, што я падняўся на дзіравае дно чоўна і ўважліва разглядаю, як, аднолькава выгінаючыся па наваколлю, цякуць побач рака і вёска. Цякуць туды, дзе небасхіл павольна губляе дзённыя фарбы і набірае другія, больш шчыльныя і густыя колеры надыходзячай караценькай летняй ночы.

Уладзімір ЦВІРКА

– А жыццё, а лёс чалавечы? Ці не б'ецца, ці не шчэміцца яно між берагамі сваімі, між камянямі абставін розных, ці не змагаецца яно з перакатамі ды каранямі, карчамі, што там, дзе глыбей. Але нягледзячы ні на што вада – дзе настойліва, дзе павальней – прабівае сабе шлях на раздолле лугоў ды палеткаў, імчыць туды, дзе сустрэне другую раку. Сальюцца, а далей ужо разам, з сілаю падвоенай туды імкнуцца, куды ім трэба, куды ім лёсам наканавана. Ці не так у людзей? Бяжыць чалавек з малечы, бакі таўчэ, ногі-рукі недзе і пашкодзіць, загартоўваецца, набіраецца сіл ды ведаў. А там неўзабаве другая чалавечая істота, глядзіш, з'яўляецца. Абраўшыся шлюбам, па жыцці ўдвух ужо лягчэй ідуць: дзве галавы, як ні кажы, не адна. А калі адна разумнейшая другой, дык далей яе розумам жывуць. Нездарма Збаўца не па-роўнаму дзеліць. Дзе ты іх набярэшся, разумных толькі? Вось і рэкі так. Адна рака ведае шлях лепшы, больш раздольны – туды і імкнецца, а тая што прымкнула да яе, не супраціўляецца, бяжыць побач, дапамагаючы ці хаця б не перашкаджаючы.